در کمتر از دو دهه، رسانه‌های اجتماعی از یک نوآوری ساده به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر در زندگی مدرن تبدیل شده‌اند. آنچه ابتدا مکانی برای ارتباط و تعامل بود، اکنون به موتور قدرتمندی برای تأثیرگذاری بدل شده که همزمان منبعی برای ناپایداری و تفرقه نیز شده است. تأثیر آن فراتر از مرزهای جغرافیایی است و فراتر از تعاملات فردی، سیاست، امنیت و گفتمان عمومی در سراسر جهان را بازتعریف می‌کند.
رسانه‌های اجتماعی محدود به نسل‌های جوان (نسل زد یا وای) نیستند؛ بلکه بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره همه شده‌اند. پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب، فیس‌بوک، ایکس (توییتر سابق)، اینستاگرام و تیک‌تاک نحوه ارتباط، یادگیری، دسترسی به اطلاعات و درک ما از جهان را متحول کرده‌اند. این رسانه‌ها محرک جنبش‌های اجتماعی و سیاسی بوده، فضای آکادمیک را بازتعریف کرده و افق‌های جدیدی برای رشد فردی و حرفه‌ای گشوده‌اند.
اما شاید مهم‌ترین دستاورد رسانه‌های اجتماعی دموکراتیزه کردن اطلاعات باشد؛ یعنی دادن قدرت نشر محتوا به افراد، شکستن انحصار رسانه‌های سنتی که روایت را فقط برندها تعیین می‌کردند. کاربران امروز نه فقط مصرف‌کننده بلکه تولیدکننده و منتشرکننده محتوا هستند.
این تحول با گسترش بی‌سابقه اینترنت شکل گرفته است. بر اساس گزارش “Digital 2024” شرکت Meltwater و We Are Social، تعداد کاربران فعال رسانه‌های اجتماعی در جهان از ۵ میلیارد نفر فراتر رفته که بیش از ۶۲٪ جمعیت جهانی است. فیس‌بوک با حدود ۳.۰۶۵ میلیارد کاربر فعال ماهانه محبوب‌ترین پلتفرم است، سپس یوتیوب، واتس‌اپ، اینستاگرام و تیک‌تاک قرار دارند.
در پاکستان نیز وضعیت مشابه است. طبق آمار اداره مخابرات پاکستان، تا ژانویه ۲۰۲۴ حدود ۳۰۳ میلیون کاربر فعال رسانه‌های اجتماعی وجود دارد که یوتیوب با ۷۱.۷ میلیون کاربر پرطرفدارترین است.
سوی تاریک رسانه‌های دیجیتال
رسانه‌های اجتماعی علاوه بر مزایای فراوان، بستر گسترش اخبار جعلی، اطلاعات نادرست و تبلیغات سوء توسط گروه‌های مختلف از جمله تروریست‌ها، نظریه‌پردازان توطئه و حتی دولت‌ها شده‌اند. نمونه‌هایی چون پرونده پیتزاگیت، تئوری‌های توطئه کرونا و شورش‌های ضد مسلمان در بریتانیا در این فضا منتشر شده‌اند. همچنین در جنگ‌های اوکراین و غزه، رسانه‌های اجتماعی به میدان جنگ دیجیتال تبدیل شده‌اند.
طبق کتاب “LikeWar” اثر پی‌دبلیو سینگر و امرسون بروکینگ، اینترنت با اتصال افراد هم‌فکر در سراسر جهان، امکان تجمع و تبادل ایده حتی در موضوعات خطرناک یا پوچ را فراهم می‌کند.
سلاح شدن رسانه‌های اجتماعی توسط تروریست‌ها
گروه‌های تروریستی و افراطی نیز از قدرت رسانه‌های اجتماعی بهره برده‌اند تا ایدئولوژی و عملیات خود را گسترش دهند. مؤسسه تحقیقاتی جرائم سازمان یافته سازمان ملل اذعان کرده که این گروه‌ها از آسیب‌پذیری‌های رسانه‌های اجتماعی برای دستکاری افکار عمومی و انتشار نظریه‌های توطئه سوءاستفاده می‌کنند.
مطالعه‌ای از عبدالعزیز الزبن نشان می‌دهد پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب، ایکس، فیس‌بوک، واتس‌اپ و اینستاگرام ابزارهای اصلی جذب و تبلیغ تروریست‌ها هستند. استفاده گسترده از اینترنت به تروریست‌ها امکان پنهان‌کاری، هماهنگی مداوم و تأمین مالی غیرقانونی را داده است.
این گروه‌ها به دلیل ناشناس بودن، گستردگی جهانی، رمزنگاری و ارتباط لحظه‌ای به رسانه‌های اجتماعی روی آورده‌اند. همچنین این فضاها به آن‌ها امکان تولید سریع و کم‌هزینه محتوا را می‌دهد.
جنگ روانی نیز بخش مهمی از عملیات دیجیتال تروریست‌ها است. آن‌ها با دستکاری اطلاعات، احساسات را تحت تأثیر قرار داده و دشمن را سردرگم و تضعیف می‌کنند. رسانه‌های اجتماعی ابزاری ارزان برای چنین جنگ روانی است.
گروه داعش نمونه بارزی است که اولین بار همزمان قلمرو فیزیکی و دیجیتال را به تصرف خود درآورد و کمپین رسانه‌ای گسترده‌ای را با استفاده از ربات‌ها و هشتگ #AllEyesOnISIS راه‌اندازی کرد.
تهدیدات جدید فناوری‌های نوین
با ظهور هوش مصنوعی و پیام‌رسان‌های رمزنگاری شده، احتمال استفاده تروریست‌ها از این فناوری‌ها برای تولید ویدیوهای جعلی، اخبار دروغین و افزایش دامنه نفوذ ایدئولوژی خود وجود دارد.
تلاش‌های محدود شرکت‌های رسانه‌ای
با افزایش فشارها، شرکت‌های بزرگ تلاش‌هایی برای کنترل محتوا انجام داده‌اند، اما این اقدامات اغلب واکنشی بوده‌اند. اخیراً کاهش سخت‌گیری‌ها فضای بیشتری به گروه‌های افراطی داده است.
رسانه‌های اجتماعی و گروه‌های تروریستی پاکستان
در پاکستان، گروه تحریک طالبان پاکستان (TTP) رسانه خود به نام عمر مدیا را بازسازی کرده و از تکنیک‌های پیشرفته برای تبلیغات و جذب نیرو استفاده می‌کند. این گروه با استفاده از چند زبان و پلتفرم‌های مختلف، محتوای متنوعی تولید و منتشر می‌کند.
گروه‌های جدایی‌طلب بلوچ و استفاده از فضای دیجیتال
گروه‌های بلوچ، به ویژه ارتش آزادی‌بخش بلوچستان (BLA)، از فناوری‌های نوین و رسانه‌های اجتماعی برای مشروعیت‌بخشی به فعالیت‌های خود، جذب نیرو و نشر روایت خود بهره می‌برند. آن‌ها از ویدیوهای ساخته شده با هوش مصنوعی برای جلب توجه جهانی به عملیات خود استفاده کرده‌اند.
کمپین‌های ضد پروژه چینی CPEC
BLA و گروه‌های وابسته، علی‌رغم مخالفت شدید با حضور چین در بلوچستان، از تیک‌تاک برای انتشار محتوای ضد پروژه اقتصادی چین-پاکستان (CPEC) استفاده می‌کنند و با سوءاستفاده از الگوریتم‌های این پلتفرم، اخبار جعلی منتشر می‌کنند.
راهکارهای مقابله
پاکستان باید با چین همکاری‌های فنی و اطلاعاتی برای مقابله با تهدیدات دیجیتال علیه پروژه CPEC داشته باشد. اقدامات شامل تشکیل تیم‌های مشترک، تقویت نظارت سایبری، تحقیقات علمی مشترک، و کمپین‌های رسانه‌ای مثبت است.
همچنین قوانین سایبری پاکستان باید تقویت شوند تا جنگ دیجیتال علیه پروژه‌های ملی جرم‌انگاری شود، ضمن حفظ آزادی بیان. آموزش عمومی درباره خطرات اطلاعات نادرست و افراط‌گرایی دیجیتال ضروری است.
توضیح: این متن خلاصه و ترجمه‌ای از مقاله‌ای است که توسط نوید حسین در تاریخ ۱۳ آوریل ۲۰۲۵ در اکسپرس تریبون منتشر شده است. هدف ارائه اطلاعات و آموزش است.
اگر مایلید، می‌توانم بخش‌های خاصی را مفصل‌تر یا ساده‌تر کنم.
