بلوچستان – زمانیکه جبهه آزادیبخش بلوچستان بهتازگی عکسی را در گرامیداشت از جنگجوی کشتهشده، شهک بلوچ ملقب به آشوب منتشر کرد، بحث دیرینهی افراد ناپدیدشده در پاکستان دوباره شعلهور شد؛ بحثی که مرز میان «ناپدیدشدن خودخواسته» و «ناپدیدسازی اجباری» را مبهم ساخته است
بیش از دو دهه میشود که موضوع افراد ناپدیدشده به یکی از مباحث داغ و مناقشهبرانگیز در پاکستان مبدل شده است. فعالان حقوق بشر، بستگان و خانوادههای افراد ناپدیدشده همواره نهادهای استخباراتی را متهم کردهاند. برخی محافل داخلی و خارجی نیز از این روایت بهعنوان ابزاری برای تبلیغات ضد دولتی بهره بردهاند، که هدف ظاهری آن بدنام ساختن پاکستان است. محاکم نیز به این مسئله پرداختهاند و از دولت و نهادهای امنیتی خواستهاند که این معضل را حلوفصل کنند.
قضیه شهک بلوچ
جبهه آزادیبخش بلوچستان خود یکی از جنگجویانش بهنام شهک بلوچ، ملقب به آشوب، را گرامی داشت که همراه با سه نفر دیگر در عملیات نیروهای امنیتی پاکستان در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۵ در ولسوالی خضدار، بلوچستان کشته شد
رسانه نظامی پاکستان تأیید کرده است که این عملیات براساس اطلاعات استخباراتی علیه «تروریستهای وابسته به نیابت هند، فتنهالهندستان» انجام شده است عنوانی که دولت پاکستان برای گروههای شورشی بلوچ بهکار میبرد که ادعا میشود از سوی هند حمایت مالی میشوند
اداره روابط عمومی ارتش پاکستان اعلام کرد
«از نزد تروریستها سلاح، مهمات و مواد انفجاری نیز بهدست آمده است. این افراد در فعالیتهای متعدد تروریستی در منطقه دست داشتهاند»
تناقضات در روایت ناپدیدشدگان
این پرونده زمانی توجه گستردهتری جلب کرد که وبسایت (تی بی پی) پیشتر از ناپدید شدن شهک بلوچ گزارش داده بود. بر اساس گزارش تی بی پی ، در تاریخ ۲۹ می ۲۰۲۴، «افراد مسلح (که گمان میرود نیروهای امنیتی پاکستان بودهاند) در لباس ملکی» شش نفر را از ناحیهی فاز اول شهر ای آی ، در ساحه آریف پلازا در کویته بازداشت کردند. از میان این شش نفر، سه تن آزاد شدند، اما سه نفر دیگر از جمله شهک بلوچ همچنان ناپدید باقی ماندند
نهاد صدای بلوچ برای عدالت نیز در یک اعلامیه خبری تأیید کرد که این شش دانشجو بازداشت شده و به مکان نامعلومی منتقل شدهاند. این افراد از باشندگان تربت در منطقه کیچ بودند که به منظور تحصیل در کویته زندگی میکردند
مدافعان حقوق بشر و وکلایی مانند ایمان مزاری و جبران ناصر مدتها است که در مورد موضوع ناپدید شدنهای اجباری صدا بلند کرده و بارها نقش دولت را مورد انتقاد قرار دادهاند. اما در قضیهٔ شهک – هرچند با نام دیگری گزارش شده – خبرنگار ارشد حمید میر در شبکهٔ «ایکس» نوشت که او عکاس و فیلمبرداری بوده که ابتدا ناپدید و سپس کشته شده است و او را بهعنوان «تصویری از ستم» توصیف کرد. میر با طرح پرسشی از نظام گفت: «آیا این جوان هرگز به عدالت خواهد رسید؟»
یک مورد استثنایی نیست
این نخستین باری نیست که افرادی که پیشتر بهعنوان ناپدیدشده گزارش شده بودند، بعداً بهعنوان جنگجو یا شورشی ظاهر شدهاند
در ۲۵ جولای ۲۰۲۴، گروههایی مانند پانک و بام، سهیب لنگووه را بهعنوان فرد ناپدیدشده گزارش کردند. یک سال بعد، نام او در یک بیانیه خبری جبهه آزادیبخش بلوچستان مطرح شد که اعلام کرد او در یک عملیات اطلاعاتی در قلات بهعنوان یک تروریست کشته شده است. ویدیوها و عکسهایی نیز بعداً منتشر شد که سهیب را در کنار مهراَنگ لنگووه در اعتراضات نشان میداد. گفته میشود او بهعنوان محافظ شخصی مهراَنگ خدمت میکرد و همچنین بهعنوان پسرعمو یا خویشاوند نزدیک او شناخته شده است
این افشاگریها پرسشهایی را در مورد اعتبار فعالانی مانند مهرنگ لنگو و هوادارانشان برانگیخته است؛ اینکه آیا اعتراضهای آنان یک فراخوان واقعی برای عدالت است یا پوششی نرم برای همدلی با جنگجویان
به گفتهٔ رئیسوزیر بلوچستان
«میان ناپدید شدن خودخواسته و ناپدید شدن اجباری تفاوت بزرگی وجود دارد.»
اقدامات تقنینی
برای رسیدگی به این مسئله، دولت بلوچستان قانونی تصویب کرد که نیروهای امنیتی را مکلف میسازد تا
خانوادههای هر فرد بازداشتشده را آگاه سازند؛
بازداشتشدگان را ظرف ۲۴ ساعت در برابر قاضی حاضر کنند؛
آنان را در مراکز ملکی نگهداری نمایند و هر هفته معاینهٔ صحی انجام دهند
در همین حال، محکمهٔ عالی اسلامآباد نیز بهگونهٔ فعال درگیر این موضوع بوده است. قاضی محسن اختر کیانی از دادستان کل و وزارت دفاع خواست تا برای ارائهٔ گزارش محرمانه دربارهٔ افراد ناپدیدشده، یک افسر تعیین کنند
همچنین، محکمه به دولت فدرال دستور داد تا سیاستی برای جبران خسارت خانوادههای قربانیان واقعی ناپدیدشدن اجباری تهیه کند. برای نمونه، در یک پرونده، کمیتهٔ ویژهٔ وزارت داخله خانوادهٔ شهروند ناپدیدشده عمر عبدالله را واجد کمک مالی شناخت. همسر او، زینب زعیمخان، مبلغ ۵ میلیون روپیه دریافت کرد که مستقیماً به حسابش انتقال داده شد
دادگاه در ادامه یادآور شد که در پنج سال گذشته، ۵۷۲ نفر بهعنوان ناپدیدشدهٔ اجباری ثبت شدهاند
نقش کمیسیون تحقیق
کمیسیون تحقیق درباره ناپدیدسازیهای اجباری نقش مهمی ایفا کرده است. این کمیسیون بهعنوان نهاد هماهنگکننده میان نیروهای انتظامی و نهادهای استخباراتی عمل میکند و همچنین با سازمانهای بینالمللی در ارتباط است
آمار تا اوت ۲۰۲۵
از مجموع ۱۰,۶۱۸ پرونده ثبتشده، ۸,۸۷۳ مورد (۸۳.۵۶٪) از مارس ۲۰۱۱ به بعد بررسی و مختومه شدهاند
محل اقامت ۶,۸۰۹ نفر از این پروندهها شناسایی شده است
۱,۷۴۵ پرونده هنوز تحت تحقیق در دفاتر ثبت در اسلامآباد، کراچی، کویته و لاهور قرار دارند
فقط در اوت ۲۰۲۵، ۱۰۳ پرونده مختومه و ۱۱ پرونده جدید ثبت شده است
اخبار مرتبط :عفو بینالملل با اتهامات جانبداری و دستکاری منابع در پاکستان روبهرو است
بحث درباره ناپدیدسازیهای اجباری در پاکستان بسیار پیچیده باقی مانده است و در روایتهایی از حقوق بشر، امنیت دولت و بهرهبرداری گروههای مسلح درهم تنیده است. در حالی که موارد غیرقابل انکار بازداشتهای ناحق وجود دارد، ظهور مکرر «افراد ناپدیدشده» بهعنوان جنگجویان فعال، منطقهای خاکستری را آشکار میکند که هم اعتبار کمپینهای حقوق بشری را تضعیف میکند و هم روند عدالت را پیچیده میسازد
همزمان، وقتی افرادی مانند یورگن واتنه فریدنس، عضو کمیته نوبل نروژ و دبیرکل سازمان PEN نروژ، برای جایزه صلح نوبل مهراَنگ لنگووه کمپین میکنند، سوالات دشواری مطرح میشود. نزدیکی او به افرادی که بعدها بهعنوان جنگجو شناسایی شدهاند، در حالی که ناپدیدسازیهای اجباری را صرفاً بهعنوان روایتی یکطرفه و دولتی مطرح میکند، نه تنها بر فعالیتهای او سایه میاندازد بلکه مشروعیت چنین حمایتهای بینالمللی را نیز زیر سوال میبرد
پر کردن این فاصله نیازمند سازوکارهای شفاف، پاسخگویی مستمر و تفکیک روشن بین قربانیان واقعی و کسانی است که از این مسئله برای تبلیغات گروههای مسلح بهره میبرند. تنها در این صورت است که بحران افراد ناپدیدشده میتواند از چرخه اتهامها و انکارها خارج شده و به سوی حلوفصل پایدار پیش برود