ایران و پاکستان که در شمار بزرگترین کشورهای میزبان پناهندگان در جهان قرار دارند، اکنون رهبری بازگشتهای اجباری در مقیاس وسیع افغانها را به عهده گرفتهاند. این تغییر سیاست که از اوایل سال ۲۰۲۳ آغاز شده، باعث شده صدها هزار افغان در شرایط بسیار دشوار به کشورشان بازگردانده شوند
بر اساس آمار کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان ، در حال حاضر پاکستان میزبان حدود ۱.۷۵ میلیون پناهنده افغان است و ایران تقریباً ۳.۴۷ میلیون افغان را در خود جای داده است. با وجود مشکلات اقتصادی داخلی در هر دو کشور، آنها برنامههای سختگیرانهای را برای بازگشت پناهندگان، بهویژه افغانهای بدون مدرک، به اجرا گذاشتهاند
سختگیریهای تازه در پاکستان و ایران
پاکستان در تاریخ ۷ مارچ ۲۰۲۵ بهطور رسمی برنامه «بازگشت اتباع خارجی غیرقانونی» را از سر گرفت و اعلام کرد که تمام دارندگان کارت تابعیت افغان (ای سی سی ) باید تا تاریخ ۱ اپریل ۲۰۲۵ خاک پاکستان را ترک کنند. این اقدام ادامهای بر سرکوبهای اواخر سال ۲۰۲۳ است که موج بزرگی از بازگشتها را به دنبال داشت
در همین حال، ایران پس از انقضای مهلت کارتهای موقتی موسوم به «برگه سرشماری» در تاریخ ۲۰ مارچ، برنامهای جداگانه برای بازگشت اجباری آغاز کرد. این طرح بر حدود دو میلیون افغان تأثیر گذاشته است و دولت ایران ضربالاجل بازگشت را تا ۶ جولای ۲۰۲۵ تعیین کرده است. در صورت عدم بازگشت داوطلبانه، اخراج اجباری اعمال میشود
هر دو کشور نگرانیهای امنیتی و قانونی را دلیل اصلی این تصمیمها عنوان کردهاند. اما نهادهای بشردوستانه میگویند این سیاستها شرایط وخیم در داخل افغانستان را نادیده میگیرد
فشار بشری در داخل افغانستان
این موجهای بازگشت اجباری، زیرساختهای شکننده افغانستان را تحت فشار شدید قرار داده است. خدمات بهداشتی، سرپناه و آموزشی در سطح کشور به شدت ناکافی باقی ماندهاند. ظرفیت ادغام مجدد نیز بیش از حد پر شده است و تازهواردان به کمکهای کافی دسترسی ندارند
زنان و دختران بهویژه در معرض خطر قرار دارند. کمیساریای عالی سازمان ملل هشدار میدهد که وضعیت حقوق بشری در افغانستان باعث شده بسیاری از بازگشتکنندگان – صرفنظر از وضعیت قانونیشان – در معرض تهدیداتی چون سوءاستفاده، ازدواج اجباری و خشونتهای جنسیتی قرار بگیرند
در بسیاری موارد، خانوادههایی که از ایران و پاکستان بازگشتهاند، دوباره در داخل افغانستان بیجا میشوند یا تلاش میکنند به کشورهای همسایه بازگردند. این چرخه بازگشت و بیجاشدگی، بیثباتی منطقه را شدت میبخشد
کمیساریای عالی سازمان ملل کمکخواهی اضطراری را برای حمایت از بازگشتکنندگان و بیجاشدگان داخلی آغاز کرده و خواهان همکاری بینالمللی شده است. این نهاد تأکید میکند که کشورها باید نیازهای حفاظت انسانی را بر فشارهای سیاسی ترجیح دهند
با ادامه این بازگشتهای گسترده، پیامدهای درازمدت آن نگرانکننده است. بدون برنامههای پایدار برای ادغام مجدد، اخراجهای اجباری میتواند بحران بشری افغانستان را به نقطهای غیرقابل برگشت برساند